تلویزیون، تمامی بسترهای سوشال مدیا، بیلبورد و هر جایی که گفت‌وشنود بین آدمها شکل می‌گیرد، حرفهایی رد و بدل می‌شود که ما را از مواجه شدن با آینده می‌ترساند. آب شدن یخهای قطب، انقراض گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری که تنها عکس و فیلمی از آنها در آرشیو جویندگان حیات‌وحش باقی می‌ماند. همه‌گیری بیماریهای مختلف، سیل، زلزله، طوفان گردوخاک، خشکسالی و تغییر اقلیم و آتش سوزی در جنگلهای هیرکانی و ….

تیتر خبرها کوتاه است ولی سایه ترس آنها بلندتر از همیشه ذهن ما را مشغول می‌کند. در این بین جواب پرسشی که چیزی جز سکوت در جوابش ندارم، خودنمایی می‌کند. برای رهایی از این هراس همیشگی چه کرده‌ایم؟ برای حفظ محیط زیست و برای کنترل تغییر اقلیم، برای حفظ جان موجودات حیات‌وحش، و حتی برای آینده خودمان و کسانی که دوستشان داریم قدمی برداشته ایم؟

گیاه‌خواری، غذا دادن به حیوانات، تفکیک زباله از مبدا، نریختن زباله و حتی جمع کردن آنها از طبیعت، مصرف بهینه منابع انرژی، جلوگیری از برداشت بی‌رویه چوب از جنگلها و جلوگیری از کشتار غیرقانونی حیوانات و کاشت نهال همگی از مواردی هستند که ممکن است برای آرامش خیال خودمان انجام دهیم و خیالمان راحت شود که سهممان برای حفظ محیط‌زیست را پرداخته‌ایم. سوای اینکه به گفته کارشناسان دو مورد اول می‌تواند به نوبه خود به محیط‌زیست آسیب برساند، موارد دیگری مثل فاضلاب شهری که شاید حتی به چشم هم نیاید می توانند مرگ تدریجی محیط زیست را سرعت ببخشد.

حتی کاشت نهال یا درخت هم که به رسمی سالانه تبدیل شده اگر بدون علم و آگاهی انجام شود، می‌تواند در این روند موثر باشد. برای روشنتر شدن موضوع، بد نیست اندکی در مورد کاجهای غیربومی که سالها پیش در منطقه لیشک سیاهکل کاشته شده بدانید.

کاج غیربومی جنگلهای هیرکانی

کاج بومی گیلان که کاج خزری نام دارد تنها گونه کاج است که برخلاف آموزشهای مدرسه که می‌گفت همه فصول سال سبز است، خزان دارد. ولی متاسفانه کاجی که در منطقه لیشک سیاهکل در طی این سالها رشد کرده کاج کانادایی است که می‌توان به عنوان قاتل خاموش جنگل لیشک سیاهکل از آن نام برد. این کاج خودخواه و خسیس خاک را اسیدی می‌کند، محیط را برای سایر گونه‌ها از بین می‌برد. رطوبت کمی به هوا پس می‌دهد و نیازی به حشرات گرده‌افشان ندارد، در نتیجه غذایی برای آنها تولید نمی‌کند و به مرور باعث از بین رفتن آنها می‌شود. حتما می‌پرسید چرا کاشته می‌شوند؟ سوال خوبی است! این گونه‌ها کاشته می‌شوند، چون صرفه اقتصادی بسیاری برای برداشت‌کنندگان چوب دارند.

در این بین نقش موثر ما خودنمایی می‌کند. ممکن است ما در بسیاری موارد مثل فاضلاب یا دفنگاههای زباله نقش زیادی نداشته باشیم ولی در احیای جنگل و حمایت از تنوع زیستی چطور؟ بد نیست بدانید که موجودات جنگل از ما سخاوتمندتر هستند و منتظر کمک ما ننشسته‌اند. آنها از لحظه تولد تا مرگ و شاید پس از آن با محیط اطراف خود در تعامل هستند. این موجودات از خودگذشته از خودشان برای غذای دیگری می گذرند و حتی بعد از مرگ نیز به حیات سایرین کمک می کنند.

برخی از موجودات جنگلهای هیرکانی را معرفی می کنیم تا در مورد نقش آنها در احیا و سرپانگه‌داشتن جنگل بیشتر بدانید.

الف- نقش گیاهان و درختان در احیای جنگلهای هیرکانی

حتما به ذهنتان می رسد این‌همه جنگل در ایران وجود دارد. چرا جنگلهای هیرکانی مهم هستند؟ این جنگلها از تاثیرگذارترین منابع کره زمین هستند. از بین رفتن گونه‎های گیاهی یا جانوری این جنگلها می‌تواند چرخه حیات زمین را دچار اختلال کند. گونه‌های مختلف اکوسیستم به هم وابسته هستند و از بین رفتن یکی می‌تواند انقراض سایرین را به دنبال داشته باشد.

علاوه بر اینها، در این مناطق خاک نفوذپذیری بالایی دارد. در هر 10 هزار مترمربع، بین 500 تا 2000 مترمربع آب ذخیره می‌کند. درختان خاص و تنوع گیاهانی که در این مناطق زندگی می کنند فرصت را برای لانه‏‌سازی حیوانات است. البته حیواناتی که به ندرت در دیگر مناطق وجود دارند.

ب- نقش حشرات و موجودات ریز در احیای جنگلهای هیرکانی

1- کرم

کرم، موجودی که شاید از تصور لولیدن آن بین خاکها مو روی تن بسیاری راست شود. ولی کرمهای خاکی با زیر و رو کردن خاک، به حاصلخیزی آن کمک می‌کنند. آنها از طریق مخلوط کردن، خرد کردن و تجزیه بقایای گیاهان سهم به سزایی در باروری اکوسیستم خاک دارند. شاید به ظاهر کوچک و ظریفشان نیاید ولی کرمها نقش مهمی در تثبیت کربن جنگل دارند و ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی خاک را بهبود می‌بخشند.

2– پروانه

پروانه را همگی با بالهای ظریف و زیبایش می‌شناسند. این موجود تلاشگر و زیبا پس از بیرون آمدن از پیله در گرده‌افشانی نقشی مهمی ایفا می‌کند.

3– زنبورها

موجوداتی زیبا که معمولا طرح راه‌راه و رنگ مشکی و زردشان در ذهنمان نقش می‌بندد. ممکن است از نیش این حشره زیبا بترسیم و فاصله‌مان را با آنها حفظ کنیم. اما همگی اتفاق نظر داریم که این موجودات سختکوش با خوردن شهد گلها شیرینی سفره صبحانه رو تامین می کنند.

بد نیست بدانید با کرکهایی که در بدنشان دارند در عمل گرده‌افشانی هم نقش موثر خود را ایفا می‌کنند.

4– مورچه‌ها

این حشرات کوچک به صورت دسته‌جمعی زندگی می‌کنند. همه ما آنها را از حشرات مفید طبیعت می دانیم. بد نیست بدانید این حشره زیبا و ظریف از موجوداتی است که در مبارزه بیولوژیکی با آفات جنگل نقشی موثر ایفا می‌کند.

5– کفشدوزک

کفشدوزک، حشره ای کوچک و مفید. اصلا مگه میشه در مورد حشرات صحبت کرد و پینه‌دوز قصه‌ها را فراموش کرد؟! بله، کفشدوزک! این حشره زیبا هم به نوبه خود به جنگل کمک می‌کند. کفشدوزک خالخالی زیبا با خوردن شته‌ها از جمله حشرات مفید برای مبارزه بیولوژیک به شمار می‌رود. آنها مانند بقیه حشرات مصداق ضرب المثل فلفل نبین چه ریزه هستند و در طول عمر یک ساله کوتاه خود دهها هزار شته و آفت را می‌خورند. درست است که در دوخت و دوز کفشهای ما نقشی ندارند ولی به سلامت درختان کمک می‌کنند.

6– سوسک سرگین قلتان

سوسک برای همه یادآور سوسکهایی است که در فاضلاب شهری زندگی می‌کنند. ولی خانه این سوسک نه فاضلاب است و نه کمد و کابینت و …! سرگین قلتان در جنگل زندگی می‌کند. همانطور که از اسمش پیدا است معلوم نیست اگر نبود چه اتفاقی برای جنگلها می‌افتاد. احتمالا به قدری همه جا از فضله حیوانات پر می‌شد که شاید حتی به اندازه یک کف پا هم جا برای قدم گذاشتن در دامان طبیعت نبود. این سوسک با جثه‌ای کوچک دارد. ولی مدفوع حیوانات را به سرعت به گلوله‌های ریز تبدیل کرده و روی زمین می‌غلتاند. در زمان مصر باستان او را الهه خورشید و موجودی مقدس می‌دانستند. شاید باورتان نشود ولی این موجود ریزجثه، مقدار مدفوعی 250 برابر وزن خودش را در یک روز حمل و دفن می‌کند.

در این مطلب برایتان از نقش موثر گیاهان و حشرات گفتیم. در مطلب بعدی به بررسی نقش خودمان به عنوان انسان و البته حیوانات و پرندگان می‌پردازیم.